Peyğəmbərlərin məsumluğunun lüğət kitabı ilə sadə izahı.

Bütün ilahi peyğəmbərlər məsumdur. Bu məsumluğa Quran kimi ağıl da hökm edir. Ağıl deyir ki, peyğəmbərlər gərək mütləq ismət sifətinə malik olub bütün günah, xəta və səhvlərdən pak olsunlar. Bu yerdə sizə ilahiyyatçı filosuf Nəsirəddin Tusinin sözünü xatırlatmaq istərdim. Nəsirəddin Tusi (1201-1274) “Təcridül-etiqad” kitabında yazır: “Peyğəmbərdə ismət xüsusiyyətinin olması vacibdir ki, bunun vasitəsilə camaat içində etibar qazansın. Əgər peyğəmbərin hərəkətlərində qərəzli məqsəd duyulsa, həm (peyğəmbər olduğu üçün) ona tabe olmaq, həm də (pis xüsusiyyətlərinə görə) onun əleyhinə çıxmaq vacib olar; bu isə son mənada onun peyğəmbərliyini inkar etmək deməkdir. Əgər Allah günahkar bir insanı peyğəmbərliyə seçsəydi, insanlar onun dediklərini qəbul etməzdilər.”(Şeyx Tusi filosof, astronom, riyaziyyatçı, tarixçi, maliyyəçi, ilahiyyatçı və hüquqşünas, dövlət xadimi)

Bəzən görürük ki, peyğəmbərlərə bəzi sözlər nisbət verilir və bu sözlər vasitəsi ilə onların məsumluğuna guya kölgə salmaq istəyirlər. Biz indiyəcən peyğəmbərlər barədə deyilən iradları və onlara nisbət verilən günah və iradları sizlərə Quran işığında çatdırdıq. Məlum oldu ki, onlara tutulan iradlar ya onların fəzilətidir yaxud o irad Qurana ziddir. İndi isə sizlərlə birgə peyğəmbərlərə nisbət verilən bəzi ifadələrlə yaxından tanış olaq və birgə qərar verək ki, bu sözləri ilahi peyğəmbərlərə nisbət vermək olar ya yox?

Xəta – “Peyğəmbər xəta etdi.” ifadəsi olduqca yanlış ifadədir. Qurana baxdıqda “xəta” sözünün 22 dəfə dəfə zikr olunduğu və hər dəfədə “günah”, “xəta”, “səhv” mənasında istifadə olunduğunu müşahidə edirik. (Məlumat üçün bax: Bəqərə 58-81- 282, Əraf 161, Nuh 25, Nisa 92- 112, Əhzab 5, İsra 31, Haqqə 37, Yusif 29-91-97, Qəsəs 8, Haqqə 9, Şuəra 51-82,Ənkəbut 12, Taha 73,Ələq 16,)

Xətanın növləri və daha geniş mənaları ilə daha yaxından tanış olmaq üçün Rağib İsfəhanini Müfrədat əsərinə müraciət edin.

Səhv – Xəta mənasına gəlir. Elə bir xəta ki, qəflət üzündən baş verib. Siz bu sözündə geniş məna və növləri ilə lüğət kitabına (Rağib İsfəhani- Mufrədat) müraciət etməklə tanış ola bilərsiniz.

Yenə sual vermək istəyirəm. Görəsən ilahi peyğəmbərlər qəflətə düçar olmuşlar? Bu hal onlarda müşahidə olunmuşdur ki, hələ üstəlik günah da etsinlər?

رَبِّ اغْفِرْ لِي – “İlahi məni bağışla.” ifadəsi:

Bu sözü peyğəmbərlər barədə görənlərdən bəziləri elə düşünürlər ki, peyğəmbərlər mütləq günah sahibi olmalıdırlar ki, bu sözü dillərinə gətirsinlər. Bağışla sözü kimi tərcümə edilən söz, əslində bir qədər fərqli mənaya malikdir. Ğəfərə ərəb dilində əsasən rəf deyil, dəf dir. Yəni, ğəfərə nəyisə aradan aparmaq deyil, nəyisə qorumaqdır. Ğəfərə bir şeyin üzərini örtmək – bu məqsədlə ki, onu çirkinliklərdən hifz etsin. Əsl mənası budur. Yəni ilahi! İcazə vermə ki, ən kiçik fikir, xəta belə mənə üz gətirsin. Bu mənaları bilmək üçün ərəb dilinin lüğət kitabına müraciət lazmdır. Azərbaycan dilinin belə müxtəlif izahlı lüğət kitabları vardır. Baxmayaraq ki, biz həmin sözü zahirən anlayırıq. Bu lüğətlər isə bizə imkan yaradır ki, o sözün bütün cəhətlərini aydın şəkildə görək.

Bir əsgərin,onu mühafizə etməsi üçün başına dəbilqə qoyması “ğəfr”dir. Əslində dəf mənasında işlənir. Gələn maneni dəf etsin deyə o dəbilqədən istifadə olunur. Və ya biri başına papaq qoyur ki ona soyuq dəyməsin və s. Bu da rəfdir. Ərəb dilində ğəfr sözünün iki yönü var. Rəf və dəf. Bu söz bəzən rəf olur bəzən isə dəf. Rəf, yəni aradan aparmaq, aradan qaldırmaq. Dəf isə gələn maniəni - heç yaxına belə buraxmamaq.

Deməli ğəfr 1-ci mərhələdə dəfdir, 2-i mərhələdə isə rəf.

İlahi peyğəmbərlər barədə bu sözü gördükdə anlayaq ki, onlar Allahdan istəyirlər ki, "İlahi icazə vermə günahın fikri belə bizə yaxın düşə."

Digər tərəfdən məgər tövbə yalnız günah baş verdikdə lazımdır? Əlbəttə xeyir. Günahı olmayan insan belə, tövbə edə bilər. Buna ayrıca toxunarıq.

Zənb (ذَنب) – Günah mənasına gələn bir söz. Ərəb dilində olan Zənb sözü təkcə günah yox, savab və mübah işlərədə aid edilir. Ərəblər zənb, heyvanın quyruğuna deyirlər. Zənb yəni davamı olan iş və s. Quranda zənb sözünü görüb tez onu günaha aid etməyək. Biz "Hz Muhəmməd (s) məsumdur" mövzusunda gördük ki, Fəth sürəsindəki zənb sözü savab, "Musa (ə) məsumdur." bəhsində isə gördük ki bu söz mübah iş mənasındadır. Beləki, Musa (ə) mübah Allah Rəsulu isə savab iş görmüşdür. Beləliklə;

Zənb = günah.

Zənb = ən üstün savab.

Zənb =mübah.

Deməli bir peyğəmbər barədə bu sözü gördükdə yenə o mübarək insanlara günah nisbət verməyə tələsməyək. Araşdırmalarımız bunu göstərdi ki, bu sözün “günah” mənası Quranda heç vaxt peyğəmbərlərə aid edilməyib.

Hidayət və zəlalət sözünün izahı:

وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى

“Və səni (din mərifətlətindən) xəbərsiz tapıb, (vəhy vasitəsilə) yol göstərdi.” (Zuha 7)

Zuha sürəsinin 7-ci ayəsini nümünə üçün qeyd edirik. Bəzən hidayət və zəlalət sözləri peyğəmbərlər barədə gəldikdə çox təəssüf ki, bəziləri zəlaləti yoldan azmaq, hidayəti isə özümüzə adi etdiyimiz haqqa yönəlmə mənasında istifadə edir. Odur ki, lazım bilirəm ki, bu iki söz də bir qədər izah olunsun.

Hidayət və zəlalətin mərhələləri vardır. İnsan hidayət yolunda bacardığı qədər cəhd və səy göstərməlidir. Bu yolda edilən günahlar insanı hədəfə yetişməkdə mane olur. Odur ki, ilahi insanlar, Allah əvliyaları nəinki günah, hətta məkruh işlərdən belə çəkinir. Çünki, onlar getdikləri yola yaxşı bələddirlər. Əgər bu yolu gedən peyğəmbərdirsə, o hamıdan daha çox məsuliyyətli və diqqətlidir. Adi insanların etdikləri günahlara (yalan, qeybət, zina və s.) peyğəmbərlər ümumiyyətlə yaxın belə düşməzlər. Hətta məkruh işi belə həyata keçirtməzlər. Onlar məkruh işi belə özlərinə eyib bilərlər. Yəni insanı Allahdan uzaqlaşdıran hər işi zəlalət, insanı Allaha yaxınlaşdıran hər işi də hidayət bilərlər.

Deməli hər zəlalət günah və azğınlıq demək deyil. Zəlalət və hidayətin öz dərəcələri vardır. Allah yaratdığı hər şeyi istisnasız hidayət edib. (Taha 50) 

وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى

“Və səni (din mərifətlətindən) xəbərsiz tapıb, (vəhy vasitəsilə) yol göstərdi.” (Zuha 7)

Yəni, peyğəmbər (s) ilahi vəhyin muxatəbi olmaqla bir qədər də məqamı ucaldı, hidayət yolunda bir addım da atdı. Nəinki peyğəəmbər (s) yolun azmışdı sonra hidayət oldu. Bizim hidayət mövzusuna baxışımız yanlışdır deyə aldığımız nəticə ürəkaçan olmur. İlahi insanlar ən yaxşı işin tərkini belə özlərinə böyük bir eyib bilirlər. Odur ki, peyğəmbərlər müstəhəbb bir işi tərk etdikdə belə narahat olurlar, tövbə edirlər. (Adəm (ə), Yunus (ə) kimi.) Allahın əvliyalarından bir məkruh iş baş verdikdə günlərlə ona görə göz yaşı tökürlər. Çünki, hidayət yolunda edilən ən xırda eyib belə ən uca hədəfə çatmaqda maniə ola bilər.

Zuha sürəsinin 7-ci ayəsini yolunu azmaq kimi izah edənlərə Nəcm sürəsinin 2-ci ayəsini xatırlatmaq yerinə düşədi.

مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى

Sizin yoldaşınız və dostunuz (Muhəmməd (s) ) nə (əməldə səadət) yolundan çıxıb və nə də (əqidəsindən haqdan ) azıb. (Nəcm 2)

Quran Kərimdən bir neçə ayəni də bu mövzuda nümunə göstərmək olar. Allah öz peyğəmbərlərini hidayət yolunda bir mərhəldən digərinə ucaldır – hidayət edir. Bu hidayət onlar üçün yeni bir mənəvi məqamdır. Amma çox təəssüf bu ucalığı bəziləri onların yolunu azmaları ilə əlaqələndirir.

أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ

“Onlar (peyğəmbərlər) Allahın hidayət etdiyi kəslərdir. Odur ki, onların hidayət, yol və üslublarına tabe ol.” (Ənam 90)

وَمَا لَنَا أَلاَّ نَتَوَكَّلَ عَلَى اللّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا

“Allah bizi öz yollarımıza (dünya və axirət kamilləklərinə) hidayət etdiyi halda biz nə üçün Ona təvəkkül etməməliyik?!” (İbrahim 12)

Bu ayə bütün peyğəmbərlərin dilindəndir.

قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ

“De: Şübhəsiz, Rəbbim məni doğru yola hidayət edib.” (Ənam 161)

شَاكِرًا لِّأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ

“(İbrahim) Allahın nemətlərinə şükr edən idi. Allah onu (nübuvvət və risalətə, sonra isə dostluq məqamına) seçdi və doğru yola hidayət etdi.” (Nəhl 121)

Əlavə olaraq bax: Ənam 84-85-86; Məryəm 58; Nisa 68.

Nəticə: Qurandakı ضَال kəlməsi peyğəmbərlər barədə istifadə olunduqda, onların azğınlıqdan xilas olub hidayət olması yox, hidayət yolunda mənəvi pillələri qət etməsi başa düşülməlidir.

Günah sözünün izahı:

Günah yəni;

1. Dini-əxlaqi normaların pozulması, dincə qəbahət sayılan iş

2. Cəzalanmalı hərəkət; təqsir.

3. Nöqsan, çatışmazlıq.

Günah yəni Allaha qarşı çıxmaq. Dinimizdə Allahın qoyduğu qayda qanunları pozmağa, Allahın qoyduğu həddi aşmağa günah deyilir. Günah yəni, Allahın haram buyurduğu işi yerinə yetirmək.

Günahın hələ zahiri tərcüməsinə diqqət etsək görərik ki, günah peyğəmbərlərə (ə) yaraşmayan bir sifətdir. Biz müsəlmanlar belə günahdan qaçıb, onu tərk etməkdə səy və təlaş göstərdiyimiz halda necə ola bilər ki, Allahın peyğəmbərləri (ə) bu işə mürtəkib ola və ya bəziləri onlara bu günahı nisbət verə?

Zəllə sözünün izahı:

Bəzən görürük ki, Allahın pak peyğəmbərləri barədə danışılanda “o zəllə” etdi deyirlər. Bəziləri zəlləni günah kimi qələmə verir. Lakin bu doğru deyil. Zəllə yəni tərki-ovla –üstün olanı tərk etmək.

“Zəllə” sözünün mənasını Hənəfi fiqh alimi, kəlam və təfsir alimi olan Əbul- Bərəkat Nəsəfi Mədarikut- Tənzil və Həqaiqut- Təvil adlı təfsrinin 4-cü cild səhifə 365 də yazır: “ Zəllə ən fəzilətli bir əməli tərk edib, fəzilətli bir əməli etməkdir.” (Əbul- Bərəkat Nəsəfi Mədarikut- Tənzil və Həqaiqut- Təvil cild 4, səhifə 365)

Üsyan və azmaq sözünün izahı:
Ərəb dilində olan bəzi sözlərin mənası zahirən mənfi ola bilər. Amma biz onlar barədə daha geniş məlumatı təfsir elmindən kömək almaqla əldə edə bilərik. Bu məqamda nümunə üçün sizə iki sözün mənasını çatdıraq. Biz buna “Adəm (ə) məsumdur” mövzusunda geniş toxunduq. Oradan bir parçanı sizə təqdim edirik;

"Ayədə keçən “ğəva” yolunu azdı yox, "inkişaf etmədi” mənasını bildirir. Yəni Hz Adəm (ə) ən yaxşı işi görməklə inkişaf edib daha da qabağa gedə bilərdi bu təkamül yolunda.

وَعَصَىٰ آدَمُ – Bu ayədə “üsyan” dedikdə müstəhəbb - yaxşı bir işin tərk olunması nəzərdə tutulur. Bu sözü də əhli sünnənin ən görkəmli təfsir alimlərindən biri olan Fəxri Razi öz Təfsiri Kəbirində qeyd edir. (Təfsire-kəbire-Fəxr Razi” – Taha 121-ci ayənin izahında)

Ayənin izahına baxıb gördük ki, bu ayənin Hz Adəmin günah etməsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu ayəyə əsasən Hz Adəm nəinki günah, fəzilətli bir iş görüb.

Zülm və zalım sözlərini də izah edək. Bu söz də ilahi peyğəmbərlərə nisbət verildikdə yanlış anlaşılma baş verir."

 Yenə bu yerdə “Adəm (ə) məsumdur” mövzusundan bir ayəni nümunə göstərək.

Zülm və zalım sözünün izahı:

“...bu ağaca yaxınlaşmayın! Yoxsa zalımlardan olarsınız". (Bəqərə 35)

Bu ayədə olan “zalımlardan olarsınız” ifadəsi bəzilərinin də düşündüyü kimi, belə deyil ki, Hz Adəm (ə) guya günah etdi və Allaha qarşı zülm etdi. Nəfsə zülmün bir-birindən fərqli dərəcələri var. Namaz qılmamaq da nəfsə zülmdür, şirk də nəfsə zülmdür. Yalan danışmaq da. Hətta məkruh iş görmək, müstəhhəb əməli tərk etmək də nəfsə zülmdür. Bir nəfər məkruh iş görəndə biz demirik ki, o günah etdi. Deyirik; Yaxşı olardı etməyəydi. Amma edibsə də günahı yoxdur. Və ya biri nafilə namaz qılmır. O da nəticə etibari ilə öz nəfsinə zülm edir. Çünki, hər bir yaxşı iş, insanı kamilləşdirir. Bir şəxs bu yaxşı işləri tərk etməklə özünə zülm edir. Amma bu günah sayılmır. Tərki-övla – yəni yaxşı bir işi tərk etmək bunlar nəfsə zülm olsa da, kiçik zülm sayılır. Bu bizim üçün kiçik bir şeydir ki, nafilə qılmırıq, məkruh işləri edirik. Amma Allah, peyğəmbərlər (ə) bu cür edəndə onlara xatırladır ki, siz gərək ən kamil olasınız. Onlar da bu işlərə görə Allaha tərəf qayıdırlar. Yəni tövbə edirlər. "Zalımlardan olarsınız" sözündən məqsəd: yəni, özünüzə zülm edənlərdən olarsınız. Ona görə də savabı əldən verən şəxs barəsində "nəfsinə zülm etdi" deyilə bilər. Necə ki, Allah-Təala Əyyub (ə) –ın dilindən buyurur : "Həqiqətən mən, zalımlardan idim." (Ənbiya 87) Çünki bəyənilən bir işi görməməklə savabı əldən vermişdi.

Zülm ərəb dilində "həddi keçmək və bir şeyi öz yerindən başqa bir yerdə qərar vermək" mənasınadır. ("Lisanul-ərəb", zülm maddəsi)

Tövbənin mənası. Peyğəmbərlər niyə tövbə edir?

İlahi peyğəmbərlərin tövbə etməsi, də o ucalığın dərkində aciz qalan bizlərə çox təəccüblü gəlir. Və elə anlayırıq ki, tövbə yalnız günah baş verdikdən sonra olmalıdır. Amma belə deyildir. Tövbə sözü lüğətdə; qayıdış, dönmək, Peşman olmaq, Allaha tərəf qayıdış kimi mənalara gəlir. Nə üçün ilahi peyğəmbərlər tövbə edirlər? Onlar Allahla olan bağlılıqda o qədər həssasdırlar ki, zərrə onları Ondan ayrı salan işlərə görə gecə-gündüz tövbə edirlər. Bizim namazımız qəza olduqda narahat olmuruq. Amma bir Allah dostunun namazı qəzaya gedəndə ömür boyu onun üçün tövbə edir. Bizim üçün adi görünən əməl onlar üçün çox əhəmiyyətlidir. Odur ki, hətta günah olmayan bir əməl üçün də bağışlanma diləyirlər. Bütün bunlardan əlavə məgər tövbə ancaq günah üçündür ki, bəziləri peyğəmbərlərin tövbəsini günahla əlaqələndirir? İnsan hər halda tövbə etməli və Allahdan bağışlanma diləməlidir. Tövbə günahkarlara xas bir əməl deyil. Tövbəni Allahın əvliyaları da edir. Ümumiyyətlə insan hər halda tövbə edən halda olmalıdır. Əgər hər rdilən tövbə günahla əlaqəli olsa onda peyğəmbərin “Mən gündə 70 (yaxud 100) dəfə tövbə edirəm” sözünü necə anlayaq? Peyğəmbər (s) gündə 100 dəfə günah ediridi ki, tövbə də gərəksin? Peyğəmbər olmayan Allah dostları belə, ən sadə məsələyə belə çox önəm verərkən, peyğəmbərlər barədə necə tez tələsik qərar veririk?

Biz bu mövzumuzda məsələyə lüğət baxımından toxunduq. İlahi peyğəmbərlərin ismətini, məsumluğunu bu cür sadə üsulla da isbat etmək, heç də çətin deyil. Odur ki, bir mövzu barədə danışarkən ən azından o sözün mənasını öyrənməyə cəhd etsək, bir sıra məsələlər öz-özünə həllini tapacaqdır. Bu kimi sözlərdən unutduğumuz ya deməyimiz vacib olan sözlər varsa bizə yazıb, bildirə bilərsiz.

Mahir Şəkərov - İlahiyyatçı yazar.