Süleyman (ə) məsumdur

Peyğəmbərlərə (ə) eyib və nöqsan tutmağa adət edənlərin, Hz Süleymana (ə) irad tutub deyirlər ki; “Hz Süleyman əsr namazı zamanı, atları seyr edərkən, atların qeyri-adi gözəlliyi onu elə valeh etdi ki, o, namazın zamanı keçdi və namaz qəza oldu. Namazın qəza olduğunu görən Hz Süleyman (ə) mələklərə əmr edərək günəşin qaytarılmasını tələb edir. Günəş qayıdır v Hz Süleyman (ə) qəzaya getmiş namazını ədad edir.”

Bu iddia əlbəttə Quran baxımından batildir. Uca Rəbbimiz Hz Süleyman (ə) qissəsinə onu tərif edərək başlayır.

وَوَهَبْنَا لِدَاوُودَ سُلَيْمَانَ        Biz Davuda oğlu Süleymanı əta etdik.

نِعْمَ الْعَبْدُ  - O gözəl bəndə idi.

إِنَّهُ أَوَّابٌ - Həqiqətən o, (Bizə tərəf) çox qayıdan idi. (Sad 30)

Və  qissənin sonunda Allah yenə buyurur:     وَإِنَّ لَهُ عِندَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ

“Əlbəttə, Bizim yanımızda onun üçün (dünyada olduğu müddətdə) yaxınlıq məqamı və (axirətdə) qayıdışın gözəlliyi və gözəl yer vardır.” (Sad 40)

Odur ki,  müfəssirlər deyir ki, Allah Hz Süleyman qissənin həm əvvəlində və sonunda onu tərif edir, ona yüksək məqam vəd edir. Odur ki, belə halda Allahın gözəl bəndə dediyi şəxsə biz hansı cürətlə günah və xəta nisbət veririk? Hz Süleyman (ə) günah edib, namazı qəza oldu deyənlər bu sual haqda bir qədər düşünsünlər. Quran bir neçə dəfə Hz Süleyman (ə) “gözəl bəndə” adlandırır.  Niyə “gözəl bəndə” idi? Özü buyurur: “Həqiqətən o, (Bizə tərəf) çox qayıdan idi.”

“Əvvab” - Allaha tərəf qayıdış.  Əvvab eyni zamanda tövbəyə də deyilir. Amma Hz Süleyman barədə olan əvvab kəlməsi bu mənada deyil ki, o günah edib daha sonra isə tövbə edib.  Çünki, bu məna, ayənin məzmunu ilə uyğun gəlmir.  Quran buyurur:  إِنَّهُ أَوَّابٌ - Həqiqətən o, (Bizə tərəf) çox qayıdan idi. Onda məna belə olur ki, Hz Süleyman (ə) (bu sözlərə görə Allaha sığınırıq) çox-çox günah edib və çox-çox tövbə edirdi və Allah da onu məhz bu işinə görə tərif edir? Yəni, bir insanın günah etməsi tərifə layiqdir?  Ərəb dili baxımından bu (əvvab) qayıdış günaha görə olsa idi gərək ya “təvvab” və ya “ənib” kəlmələrindən biri  ilə əvəz olunmalıydı. Çünki, günah müqabilində istifadə olunacaq ən münasib kəlmələr bunlardır. Əgər burada o iki sözdən hər hansı birisi gəlməyibsə, onda bu qayıdışın tövbəyə görə olmamasını anlayırıq. Bu ərəb dilinin qaydasıdır və Qurana baxdıqda bunu görə bilərik.  Quran-Kərim Hz Əyyubdan (ə) danışarkən buyurur:  - إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ

“Doğrudanda onu səbirli gördük. Necə də gözəl bir bəndə! Həqiqətən o (Bizə tərəf) çox qayıdan idi.” (Sad 44)

Ayənin ərəbcəsinə baxdıqda görürük ki, burda da “əvvab”  sözündən istifadə olunub.  Amma ayədə tövbədən söz getmir. Hz Əyyub (ə) –ın xəstəlik zamanında  daim Allaha sığınması, şükr etməsi və dua halını bizə çatdırmaq üçün Allah “əvvab” sözünü ayədə gətirmişdir.

Yeri gəlmişkən bir məsələyə də toxunaq. Bildiyimiz kimi əhli sünnət fiqhində “əvvabin” namazı adlı bir namaz var. Bu namaz məğrib namazından sonra qılınır. Namazın adı “əvvabin” olmasına baxmayaraq bəziləri o namazı ərəb dilində  “təvvabin” mənasına gələn “tövbə” kimi tərcümə edirlər. Yəni tövbə namazı. Amma namazın əsl adı, elə ona verilən - əvvabin –qayıdışdır.

Əgər sırf tövbə ilə əlaqəli bir namaz olsaydı, gərəl k namazın adı təvvabin olaydı, əvvabin yox. Həmçinin, əgər o namaz ancaq tövbə ilə bağlı olsa idi, onda gərək o namazı ancaq günah edən, günahkar şəxslər qılaydı. Amma, bu həqiqətdə belə deyil. Çünki, bu namazı günah etməyənlər belə qılır. Yəni bir insan hər gün təkrar-təkrar davamlı olaraq Allaha tərəf qayıdır. Ona görə adı olub Əvvabin- qayıdış namazı. Bundan əlavə, məgər tövbə yalnız günaha görədir? Biz Quran və sünnədən sitifadə etdikdə görürük ki, tövbə hətta müstəhəbb bir işin tərkində və ya məkruh bir iş baş verdikdə belə həyata keçirilir.

إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصَّافِنَاتُ الْجِيَادُ – Sad 31.

“Yada sal o zamanı ki, günün sonunda ona nəcib və iti gedən atlar təqdim edildi.”

Bu ayədə olan - «العَشى»  Günəşin  batmasından ta sübhə qədər olan zaman kəsiyi. (Naziat 46)

Başqa bir mənası isə: “Günəşin üfüqdən uzaqlaşması , nəzərdən-gözdən itməsi və onun nurunun asimandan aradan getməsi.”

العَشى – Günəşin batmağa başlamağından ta günəşin batmasına qaədər olan zaman.

Hz Süleymanın qeyd etdiyi  تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ   yəni günəşin son batma anı.  İşa sözü də bu kökdəndir. İşa yəni, məğrib namazından sonra ta gecənin ilk üçdə biri. Gördüyünüz kimi,  العَشى  sözü qaranlıqla, gecə ilə - axşam ilə əlaqəlidir və Quranda da əsasən bu mənada gəlmişdir.  Məsələn: Sad 18-də:      يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِشْرَاقِ – “Onlar səhər axşam onunla birlikdə (Allahı) pak sifətlə yad edirlər.”

Ali-İmran 41: وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالإِبْكَارِ  - “Və Rəbbini zikr et. Axşam və səhər çağı.”

Naziat 46: إِلَّا عَشِيَّةً أَوْ ضُحَاهَا  - “Yalnız bir axşam yaxud bir səhər.”

Məryəm 62:  وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا – “Orada ruzilər onlar üçün səhər-axşam hazırdır.”

Ayədəki العَشى sözünü əsr namazı və ya əsr namazının vaxtı kimi təqdim edənlər bu ayələr barədə də bir qədər düşünsünlər.

Deməli günün sonuna az qalmış, Hz Süleymana (ə) atları təqdim etdilər.   Bu atlar necə atlar idi?

الصَّافِنَاتُ الْجِيَاد

الصَّافِنَاتُ – elə atlara deyilir ki, 3 ayağı üstə durur və bir ayağın da qaçmaq üçün hazır şəkildə saxlayır.

الْجِيَاد – isə, sürətli atlara deyilir.

فَقَالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَن ذِكْرِ رَبِّي – Sad 32

“O demişdi:  Mən mal sevgisini Rəbbimin zikri üçün sevirəm.”

Ayədə olan الخیر -  sözünə gəlincə;  ərəb dilində  الخیر  həmçinin      الخیل  sözünün  (Xayl,yəni  at)  yerinə də işlənir.

Sual: İnsan bir şeyi Allaha görə sevirsə bunun nəyi günahdır?   Quran, Hz Süleymanın dilindən buyurur: “O demişdi:  Mən mal sevgisini Rəbbimin zikri üçün sevirəm.”  Bu hal nə zamana qədər davam etdi?

حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ –  Ta ki, o atlar gözdən itdilər.

حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ – Bu ayənin bu hissəsin çox təəssüf bəziləri öz fikirlərinin isbatı üçün səhv tərcümə edirlər. Onlar ki, Hz Süleymanın namazının qəzaya getməsini iddia edir. Bu ayəni belə tərcümə edirlər ki, “ta ki günəş batdı.”  Yəni Hz Süleyman gün batana qədər atları izlədi və namaz qəza oldu. Quranın tərcüməsinə baxdıqda bunun əksini görürük.

فَقَالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَن ذِكْرِ رَبِّي حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ – Sad 32

“O demişdi:  Mən mal sevgisini Rəbbimin zikri üçün sevirəm. Nəhayət, (o atlar) pərdə ilə gizləndi.”

Bu ayədə söhbət, günəşin batmasından yox, atların gözdən itməsindən gedir. Məsələ ilə bağlı digər dəlillər də təqdim edək;

1.Təvarət – sözü ümumiyyətlə günəş deyil, günəşlə əlaqəsi yoxdur.

2. “Təvərat” sözü qrammatik cəhətdən qayıdır ayədə olan – Əssafinət – atlar sözünə.
3. Günəşin qayıtması ilə məgər əsr namazının vaxtı da qayıdır?
4. Deyirsiniz ki, Hz Süleyman (ə) mələklərə əmr etdi. Günəşi geri qaytarmaq- bu nizam intizamı pozur aləmdə. Günəşi geri qaytarmaq Allah iradə etməsə mümkün deyil. Niyə Hz Süleyman (ə) mələklərə əmr edir?

5.Bu sözə ən gözəl və aydın dəlil budur ki;

رُدُّوهَا عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ

“(Dedi:)  Atları qaytarın. Beləliklə (hamısını cihad yolunda vəqf etmək məqsədi ilə onların) baldır və boyunlar (ın)a əl çəkməyə başladı.” (Sad 33)

Atları niyə qaytardı?  Qaytardı ki, yenidən o atlara baxıb Rəbbini yada salsın. Məgər bir insan, Allahı daha çox zikr edirsə bu günahdır? Eyibdir?  Səhvdir?  Xətadır?

رُدُّوهَا عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ

“(Dedi:)  Atları qaytarın. Beləliklə (hamısını cihad yolunda vəqf etmək məqsədi ilə onların) baldır və boyunlar (ın)a əl çəkməyə başladı.”

Hz Süleyman (ə) atları təkrar qaytarır, və atların baldır və boyunlarına əl çəkir, sığallayır. Təfsiri Təbəridə Hz Əli (ə) buyurur ki: “Hz Süleyman təkcə əl çəkmədi, o bu əməli olə həmin atların hamısını Allah yolunda cihad uğrunda vəqf etdi.”

O kəslər ki, deyir Hz Süleyman (ə) başı  qarışdı və Allahın zikini unutdu ya namazı unutdu. Bu söz Quranla ziddir.  Nur sürəsi 37-də Allah möminləri vəsf edərkən buyurur:

رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ

“Heç bir ticarət və alış-verişin, Allahı yad etməkdən, namaz qılmaqdan və zəkat verməkdən yayındırmadığı kişilər...” (Nur 37)

Quran möminlərdən danışarkən, heç bir alış-verişin, ticarətin onları Allahın zikrindn yayındırmadığını qeyd edərkən, bəziləri necə cürət edib deyir ki, insanların hidayət nuru olan peyğəmbərlər (ə) namazlarını qəza ediblər? Hz Süleyman o əzəmətdə qüdrətli bir insan, insanı valeh edən qeyri adi atlara baxır və nəinki zərrə qədər qəflətə düşür əksinə özü buyurur: “Mən bu cihad atlarını Rəbbimi yada salmaq üçün sevirəm.”  Hz Süleymanın atları seyr etməsi özü bir ibadət idi. Quranın bu ayəsində ümumiyyətlə namazın qəzaya getmə məsələsi yoxdur. Hz Süleyman (ə) –ın namazı ümumiyyətlə qəza olmayıb. Çünki bu iş Nur sürəsinin 37-ci ayəsinə ziddir. Təfsirlərdə əsasən 2  söz var.

1. Deyirlər ki o namaz nafilə namaz idi. 2. Deyirlər ki, o namazı əvvəl vaxtında qılmadı. Nəinki qəza oldu. Hər iki halda da günah və xətadan söz belə gedə bilməz.  Hz Süleyman (ə) o peyğəmbərdir ki şeytanlar belə ona tabe idi.  Onun üçün işləyir, bina tikirdilər.  Bu əzəmətdə peyğəmbər necə olur ki, atları görməklə Allahı unudur ya namazı qəza olur? Biraz düşünün,  Sad sürəsini və Hz Süleymanla bağlı ayələri oxuyun.

Sad 34 - وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمَانَ وَأَلْقَيْنَا عَلَى كُرْسِيِّهِ جَسَدًا ثُمَّ أَنَابَ

Həqiqətən Biz Süleymanı imtahana çəkdik və onun taxtı üzərinə cansız bir cəsəd atdıq. Sonra o Allaha tərəf qayıtdı.

Allah Hz Süleymanı yenə imtaha edir . Birinci imtahan yuxarıda qeyd etdiyimiz, cihad atlarıdır ki, Hz Süleyman buyurdu: “Mən bu cihad atlarını Rəbbimi yada salmaq üçün sevirəm.” İmtahanı ən gözəl şəkildə verir. Dünya onu aldatmır.  Və ardınca ikinci imatahan başlayır. Quran buyurur: “Taxtın üzərinə cəsəd atdıq.”  Amma açıqlamır bu nə cəsəd idi. Bu cəsəd Hz Süleymanın cəsədi idi? Bəziləri deyir o Hz Süleymanın öz cəsədi idi. Dəlilləri budur ki, o şiddətli xəstə olduğunda taxtı üzərinə uzanmışdı.  Amma biz cavabında  deyirik ki, əgər o cəsəd sözü Hz Süleyman aid olsaydı gərək “cəsəd” yox,  “cəsədəhu” – onun cəsədi olaydı. Amma Quranda o hu zəmiri yoxdur. Quran cəsəd deyir, cəsədəhu yox. Digər bir dəlil: “Allah buyurur ki biz imtahan etdik.”  Sual: Əgər o cəsəd, Hz Süleymanın cəsədi olsaydı, onda imtahanın bir mənası olmaz.  Allah ölən birinimi imtahan edir?

ثُمَّ أَنَابَ  - bu söz Hz Süleymanla əlaqəlidir. Hz Süleymanın cəsədi orda idisə bəs o necə Allaha sığındı və Allahdan bəzi şeylər istəyir?

Hər bir halda bu izah Quranla uyğun deyil. Quranla münasib olan ən uyğun izah budur ki, təfsirlərə əsasən Hz Süleyman (ə) cihad atlarını seyr edərkən, Allahdan istədi ki, Allah ona güclü, qüdrətli sağlam övladlar nəsib etsin ta onları Allah yolunda cihada gödərsin. Və Allah da ona övladlar nəsib edir. Bu övladlardan biri əlil şəkildə dünyaya gəlir və ölür. Ölümünə dəlil isə Quranın bu məsələ ilə bağlı danışarkən “cəsəd” sözünü gətirməsidir. Çünki, cəsəd əsasən insa üçün və cansız bədən üçün istifadə edilir. (Bax: Taha 88, Ənbiya 8)

Bu uşaq ki ölür Hz Süleymanın arzusu və istəyi baş tutmur. Uşağın ölməsi Hz Süleymanın istəyinə müxalif oldu. Ayədə olan “fətənnə” - imtahan etdik sözü də bu məsələ üçün qeyd olunub.  Bu uşağın ölümü ilə hz Süleyman (ə)  narahat olur ki, o, arzu və ümidi həyata keçmədi. Amma bu narahatçılıq üsyan mənasında deyildi. Hz Süleyman niyə Allahdan övlad istədi? Allaha görə,  Allah yolunda cihada görə. Bu narahatçılıq da yenə Allaha görə idi və o,  bu halda da Quran buyuran kimi Allaha sığınır və deyir:

قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي – Sad 35.

“İlahi məni bağışla.” Bu bağışla sözü kimi tərcümə edilən söz əslində bir qədər fərqli mənaya malikdir. Ğəfərə ərəb dilində əsasən rəf deyil, dəf dir. Yəni,  ğəfərə nəyisə aradan aparmaq deyil, nəyisə qorumaqdır. Ğəfərə bir şeyin üzərini örtmək – bu məqsədlə ki, onu çirkinliklərdən hifz etsin. Əsl mənası budur.  Yəni ilahi! İcazə vermə ki, ən kiçik fikir, xəta belə mənə üz gətirsin.

Ordakı buyurur  قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي – Sad 35  – “İlahi məni bağışla.”  Əgər günaha görə idisə niyə dərhal deyir ki, “məndən sonra heç kəsə nəsib olmayan bir hökmranlıq əta et.”  Əgər kimsə iddia edirsə ki, Hz Süleyman (ə)  tövbə edirdi. Onda bu ayə, tövbə və istiğfarla uyğun deyil. Tövbə yəni, İlahi, məni əvvəlki halıma qaytar. Yəni günahdan öncəki hala qayıdış. Amma Hz Süleyman Allahdan mülk, məqam istəyir, daha uca məqama qalxır.

Nəticə.

• Allah Hz Süleymandan danışarkən dəfələrlə onu gözəl bəndə deyərək tərif edir.
• Hz Süleyman atları seyr etməsi və sevməsi Allaha xatir idi.
• Hz Süleymanın namazı ümumiyyətlə qəza olmayıb.
• Günəşin batmasını və namazın qəzaya getməsini iddia edənlər Nur sürəsinin 37-ci ayəsinə zidd danışır. Bu fikir Quran ayəsinə tam ziddir.
• Bu məsələ ilə bağlı təfsirlərdə ən yaxşı halda qeyd olunub ki, ya o namaz nafilə əlavə namaz idi ya da namazı ilkin vaxtında qılmayıb. Bu ikisi də nə günahdır və nə də xəta.  Ümumiyyətlə Quran buyurur ki həqiqi iman əhlini dünya alış veriş ticarət Allahın zikrindən yayındıra uzaqlaşdıra bilməz. Quranın bu sözü deməsinə baxmayaraq yenə kimsə iddia edirmi ki Hz Süleymanın namazı qəza olub?  Bu iddianı edən görəsən Qurandan daha üstün bir dəlil bilir?

Mahir Şəkərov – İlahiyyatçı yazar.